JULIUSZ SŁOWACKI     PAN TADEUSZ        Dla młodszego o 11 lat Słowackiego relacja z Mickiewiczem była jednym z najpoważniejszych problemów osobistych. Nie bez winy był tu sam Mickiewicz, który bez trudu mógł powstrzymać się od publicznych uwag na temat twórczości Juliusza (chociażby tej o poezji Słowackiego, co jest jak piękny kościół bez Boga). Korowód obopólnych pretensji, urażonych ambicji, ostentacyjnych pojednań i spektakularnych zerwań był stałym tematem komentarzy i dociekań paryskiej emigracji.        Twórczość Słowackiego po 1844 roku określa się mianem "okresu mistycznego". W napisanym wówczas modlitewnym monologu "Genezis z ducha" Juliusz wyłożył podstawy swej nowej wizji świata: "wszystko przez Ducha i dla Ducha stworzone jest, a nic dla cielesnego celu nie istnieje". Historia każdego człowieka i całych narodów to nieustanna przemiana ducha w dążenia do doskonałości. Ten "ruch ducha" odbywa się przez niszczenie kolejnych form i tworzenie nowych, doskonalszych. Ceną przemiany jest krew, męka i cierpienie ludzi i narodów. Zdarza się, że wybitna jednostka może przyspieszyć ten powolny i bolesny proces, który zakończyć się może dopiero z chwilą ostatecznego wyzwolenia się ducha z materii i powrotu do Absolutu.        "Pan Tadeusz" Juliusza Słowackiego to jedna z licznych w okresie mistycznym prób "interpretacji" Mickiewicza, pisania "na nowo" jego utworów. Można w tym widzieć po prostu kontynuację epopei Mickiewicza i imitację jego stylistyki. Można też zobaczyć próbę pokazania jak utwór Mickiewicza powinien był być napisany, aby w pełni odsłonić ukrytą tajemnicę historii, a tym samym losu Polaków.        Zachowane fragmenty wskazują, iż miejscem akcji jest Soplicowo i jego mieszkańcy owej tragicznej zimy odwrotu wojsk napoleońskich spod Moskwy. Epopeja Mickiewicza kończy się w pełni lata wkroczeniem wojsk napoleońskich, eksplozją triumfu i optymizmu. U Słowackiego mamy zimę, klęskę, odwrót i cierpienie - "mękę ciała", ów niezbędny warunek doskonalenia duchowego jednostek i narodów .        Z ostatnim wersem do poematu wkracza Napoleon (u Mickiewicza obecny tylko w pieśni i powieści) - kto wie - być może nowa postać Króla-Ducha; z pewnością - wybitna jednostka, zdolna zmieniać losy ludzi i narodów     FRAGMENTY POEMATU   [I] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sam pan Tadeusz został w armii adiutantem, Regent - pisarzem, Sędzia - zboża liwerantem, Hrabia dowodzi nowych ułanów szwadronem; Wszystko się pociągnęło za Napoleonem, Poszło w marsz... W domu smętne wzdychają małżonki - Pani Tadeuszowa odmawia koronki, Nowenny; Telimena klnie domową ciszę, Smętek mgieł - patrzy w okna, wzdycha, listy pisze Albo z książką francuską idzie w szary kątek Pod piec - i tonie w smętnych bałwanach pamiątek. Wojski także - niezdolny do rycerskich czynów - Został, dogląda w domu kobiet... i kominów.        Tymczasem nadchodziła ta okropna zima - Twarda, groźna, iskrząca się komet oczyma, Którą w Litwie przeczuwał wcześnie naród cały; Niebo bladło, szron iskrzył, gwiazdy czerwieniały, Miesięczne tęcze całe stawały w kolorach, Mroźne kameleony przy chatach, oborach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   [II] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wielkimi gromadami - przez [bramę] do sieni Wchodzą strzynadle złote i gile w czerwieni, A nawet ów dziw lasu, tak rzadko widziany Halcyjon, a na Litwie zimorodkiem zwany, Który czasem strzelcowi pokaże się w borach Przez mgłę gałązek, niby w anioła kolorach, Nad zwierciadłem przełomki, piękny i błyszczący Jak anioł, w równi złote skrzydła trzymający - Nawet ów ptak pięknością zaklęty i dziki Zbłąkał się i nad domu zleciał gołębniki, A potem nad sadzawki w ogrodzie kopane, Gdzie leszcze, karpie, pstrągi pięknie malowane Wojski kazał powpuszczać, ów ptak z jasnym grzbietem Poleciał i bił w ryby dzióbem jak sztyletem. Słowem, wszystko, jak gdyby szukało uchrony U człowieka, ciągnęło z lasów... Smętne wrony Zaludniły podwórze, obozem się mieszczą W topolach, gdzie pod wieczór zwichrzają się, wrzeszczą I pod zorze gną czarną drzew obdartych głowę; Wojski mówi, że wiodą swe sprawy sejmowe.        Tak ptactwem gadająca, choć mgłami ponura, Stała się ta litewska przemienna natura, Zawsze żywa i z duchem ludzi zawsze zgodna, Dobra, niemartwa, chociaż skościała i chłodna, Właśnie jak Litwin, który śród świętych przymierzy Skupił się w sobie, stężał, niby trupem leży, A jednak pełny życia i wielkiej pamięci: Gdy mu wróg wbiegnie, on go niby wąż okręci Od nóg po pierś, pierścienie [swoich] wieńców skróci, Rozwinie się - i trupa z objęcia wyrzuci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   [III]   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ów to dwór Soplicowo, gdzie historia nasza Odbyła się, pod tchnieniem boga Boreasza Inne wdział szaty, twarzy zupełnie odmienił - Ów las topoli już się więcej nie zielenił, Dziedziniec, gdzie bławatki, cykorie i maki Barwiły się jak szalów indyjańskich szlaki, Teraz biały, wczorajszą zasuty zawieją, A na nim ścieżki świeżo deptane czernieją Od folwarków do dworu, do stodół do gumien; Wszystko smętne... a domy stoją na kształt trumien Na podwalinach.                                 Wszystko zamarło do czasu. Z daleka ciemna wstęga sosnowego lasu Ściemniała, widać przez las błękit bitej drogi, Wiatr przez nię leci, sosny jak litewskie bogi Chwieją się, jodły siedzą śniegiem przywalone, Gdzieniegdzie drzewko ścięte jak cegły czerwone Poukładane w stosy, inne do trójnogów Podobne... jak ołtarze dawnych Litwy bogów. Czerwienią się po lesie osmętnione mgłami I sosen tak nakryte liściem - jak chmurami.        O zimo! twoję piękność smętną, uciszenie Lasów i rzadkie słońca złotego promienie Czuję dziś na kształt czaru i na kształt uroku, Bom w życiu przyszedł na tę smętną porę roku, Która wszystko ucisza i pod śniegiem chłonie; Z miłością bym więc ciche zamieszkał ustronie, W okrąg którego puszcza czerni się bezbrzeżna, A nad nią we mgłach błyszczy Matka Boska Śnieżna.        W Soplicowie, choć już się zbliżały zapusty, Zjazdu nie było - dom był cichy, prawie pusty. Wczora właśnie francuskie oficerstwo starsze, Które wtenczas przez marsze i przez kontramarsze Włóczyło się po Litwie z armią dowozową, Opuściło gościnne zawsze Soplicowo, Zostawiwszy w nim różne pamiątki przejazdu Jak[o] kukułka w cudzym, gdzie mięszkała, gniazdu... Nie wszystkie dobre. Było cośkolwiek grabieży I rabunku na wiosce, kilku coś żołnierzy Z flint... do litewskich chłopów trzasło jak do blanków, Nie mogąc się rozmówić z ludem mową Franków; Pan Ekonom ze łzami skargę o to czynił, Sędzia się zrazu sierdził, potem zaś obwinił Wojnę, wojnie przypisał zło i zwierzęcoście Ludzkie, nawet francuskie poturbował goście Skargą i prośbą... ale cóż, gdy starca treny Przejść musiały przez usta pani Telimeny, Która Sędziego widząc po polsku i z płaczem Mówiącego... stanęła mu zaraz tłumaczem, Na taki język skargę oną przełożywszy, Że się Francuz, słuchając, uczuł najszczęśliwszy... "Vos larmes - rzekł - et vos beaux yeux..." i tak komplementa Sypał... że najwierniejsza małżonka regenta... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   [IV]   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Noc była wietrzna, śnieżna, a wichry śpiewały W kominach swoje zwykłe płaczące chorały. Kobiety przy dwóch świecach w bawialnym pokoju Siedziały przy robótce, w zaniedbanym stroju, Same jedne - wizyt się w domu swoim żadnych Nie spodziewając dla mgieł i czasów szkaradnych, Gdy nagle przed oknami - jak świst, grzechot węży, Zaszumiał przeraźliwie straszny brzęk uprzęży, Straszny dla domu łoskot, z którym zwykle jadą Sanie ogromne, liczne - tak zwaną szlichtadą, Z napaścią, która domy półsenne odurza Jak napaść zbójców... Taka przyleciała burza Na dziedziniec. Zlękła się Telimena mocno, Spojrzawszy na szlafroczek i na odzież nocną, Spojrzała przez okiennic szpary, a śnieg złoty - Pełno kagańców; bieży, zrywa papiloty, W oczach widać, że straszne zobaczyła mary, Lecz niebrzydkie... Krzyknęła do Zosi: "Huzary!" I uciekła.                               Tymczasem wchodzi do pokoju Człowiek niewielki wzrostem, w podróżnego stroju; Sądziłbyś, że cywilny - gdyby nie miał szpady Pod pachą - dosyć piękny na twarzy i blady Mimo zimna. Twarz była jak marmur niezmienna, Owszem, rzekłbyś, że bielsza od mrozu, promienna, Jak miesiąc złota... Oddał lekki ukłon Zosi, Ona się zlękła, oczy spuszcza, nie podnosi, Nie śmie... stoi jak posąg, a w sobie rozważa, Czy ma uciec, czy zostać - poznała cesarza Napoleona... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Copyright © Prószyński i S-ka SA 1999. Wszystkie prawa zastrzeżone